تامین دلیل ، کارشناس و گزارش کارشناسی
الف) تامین دلیل:
تأمین در لغت به معنای ایمن کردن، آرام دادن و حفظ کردن است ، دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوا برای اثبات یا دفاع از دعوا به آن استناد مینمایند و در اصطلاح حقوقی، تأمین دلیل عبارت است از محافظت دلایل موجود برای امکان استفاده از آن در آینده .
تامین دلیل حفظ دلیل موجود است نه جمع آوری و یا تحصیل دلیل.
گاه ما به امری به عنوان دلیل خود برای دعوایی که در آینده مطرح میشود یا احتمال دارد مطرح شود، نگاه میکنیم چنین دعوای ممکن است از سوی ما یا از سوی طرف مقابلمان طرح شود. در هر حال حفظ آنچه میتواند در چنین دعوایی مورد استناد ما قرار گیرد و موجب اثبات ادعا یا دفاع ما شود، واجد اهمیت است زیرا ممکن است دلیل مزبور به هر علتی زائل شود یا امکان استفاده از آن از بین برود یا بسیار دشوار شود. به این ترتیب شخص برای اینکه امکان استفاده از دلیل مورد نظرش از بین نرود میتواند با درخواست تامین دلیل، این دلیل را حفظ و در دعوای آتی از آن استفاده کند.
مصادیق استفاده از تامین دلیل
« دلیل یعنی آنچه بر امری دلالت میکند بنابراین هر آنچه در مقام طرح ادعا یا دفاع از دعوا بتواند مورد استناد قرار گیرد، دلیل است، اعم از آنکه سند باشد یا شاهد یا اقرار یا هر چیز دیگری که این قابلیت را داشته باشد. در خصوص تأمین دلیل به نوع خاصی از دلایل نظر نداریم و هر آنچه بتواند حتی قرینه بر امری باشد میتواند موضوع تامین دلیل قرار گیرد.
موارد مختلفی پیش میآید که تامین دلیل ضرورت پیدا میکند که از جمله این موارد میتوان به موردی اشاره کرد که مالک قصد دارد از مال خسارتدیده خود هر چه زودتر استفاده کند و نمیتواند منتظر سپری شدن مراحل مختلف دادرسی که زمانی نسبتا طولانی را میطلبد بماند. از این رو با درخواست تامین دلیل و اجرای آن، میتواند میزان خسارت واردشده به اتومبیل یا آپارتمان یا هر مال دیگر خود را مشخص کند، سپس نسبت به تعمیر و بازسازی آن اقدام و از آن استفاده کند و بعد از آن به استناد تامین دلیلی که انجام شده است، خسارت وارده به خود را از عامل ورود زیان، مطالبه کند..
مورد دیگر که بسیار مبتلابه است، جایی است که متعهد، تعهد خود را در زمان مقرر قراردادی انجام نمیدهد و متعهدله برای آنکه بتواند خسارات قراردادی یا قانونی مربوط را مطالبه کند در موعد مقرر نسبت به درخواست تامین دلیل اقدام میکند تا محرز شود که متعهد در زمان تعیینشده تعهد خود را به تمامی انجام نداده است.
همچنین در جایی که امکان از بین رفتن یا از دسترس خارج شدن دلایل و مدارک مورد نظر مدعی وجود دارد، از طریق تامین دلیل میتوان با این خطر مقابله کرد مانند آنکه شاهد و مطلع از امری، در صدد خارج شدن از کشور باشد یا به دلیل بیماری در معرض فوت قرار داشته باشد.
البته موارد مختلف دیگری نیز هست که استفاده از تأمین دلیل ضرورت مییابد. بر همین اساس ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر داشته است:«در مواردی که اشخاص ذینفع احتمال دهند که در آینده استفاده از دلایل و مدارک دعوای آنان از قبیل تحقیق محلی و کسب اطلاع از مطلعین و استعلام نظرکارشناسان یا دفاتر تجاری یا استفاده از قرائن و امارات موجود در محل و یا دلایلی که نزد طرف دعوا یا دیگری است، متعذر یا متعسر خواهد شد، میتوانند از دادگاه درخواست تامین آنها را بنمایند.»
تشریفات درخواست تامین دلیل
مطابق ماده قانون آیین دادرسی مدنی ۱۵۱،درخواست تامین دلیل می تواند کتبی یا شفاهی باشد. البته در عمل همواره درخواست تامین دلیل به صورت کتبی صورت میپذیرد.
درخواست تامین دلیل باید مشخصات درخواستکننده، مشخصات طرف مقابل، موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین دلیل شده و اوضاع و احوالی که موجب درخواست تامین دلیل شده است، قید شود در این درخواست، موضوع دعوایی که قرار است در آن به دلیل تامینشده استناد شود نیز باید درج شود. این امر بسیاری از اوقات مغفول میماند و مراجع ذیربط نیز در این خصوص چندان سختگیری نمیکنند. مورد دیگری که باید در درخواست تامین دلیل درج شود مشخصات طرف مقابل است.
تعیین طرف مقابل گاه بسیار ساده است مثل موردی که در یک قرارداد، متعهد، تعهد خود را در زمان مقتضی انجام نداده است و متعهدله برای تسجیل این امر تقاضای تامین دلیل میکند.
اما در مواردی هم ممکن است که تعیین طرف مقابل به سادگی امکانپذیر نباشد، مثل جایی که بر اثر سرایت رطوبت، به ساختمانی آسیب وارد شده است اما هنوز معلوم نیست که از کدام یک از املاک مجاور سرایت کرده است؛ در چنین شرایطی طبق ماده ۱۵۴ قانون آیین دادرسی مدنی درخواستکننده مجاز است که بدون تعیین طرف مقابل، تقاضای تامین دلیل کند.
نحوه رسیدگی درخواست تامین دلیل
شوراهای حل اختلاف معمولا قرار تأمین دلیل را بدون رسیدگی خاصی صادر میکنند. در مرحله اجرای قرار مزبور مطابق ماده ۱۵۲ قانون آیین دارسی مدنی مرجع صالح باید طرف مقابل را برای تأمین دلیل احضار کند، جز در مواردی که فوریت دارد.
وفق قانون آیین دادرسی مدنی تامین دلیل توسط دادرس علیالبدل یا مدیر دفتر دادگاه انجام میشود مگر در مواردی که فقط تامین دلیل مبنای حکم دادگاه باشد که در این صورت قاضی صادر کننده رأی باید شخصا اقدام کند یا گزارش تأمین دلیل موجب وثوق دادگاه باشد. اما اجرای قرار تأمین دلیل مطابق قانون شورای حل اختلاف، با ارجاع از سوی رییس شورا، توسط یکی از اعضای آن شورا انجام میگیرد..
اگر نیاز به اظهار نظر فنی باشد، انجام تأمین دلیل باید در معیت کارشناس صورت گیرد اما اکنون رویه دیگری در شوراهای حل اختلاف در این خصوص رایج شده است؛ با این توضیح که در مواردی که نیازمند اظهارنظر فنی است، اجرای قرار به کارشناس سپرده میشود و تنها گزارش اوست که تحت عنوان اجرای قرار در پرونده قرار میگیرد حال آنکه به صراحت ماده ۲۳ قانون شوراهای حل اختلاف، اجرای تامین دلیل باید توسط عضو شورا انجام شود و نظریه کارشناس فنی باید ضمیمه صورتمجلس اجرای قرار باشد، نه جایگزین آن.
مرجع انجام درخواست تامین دلیل
اکنون شوراهای حل اختلاف صلاحیت انجام تأمین دلیل را دارند و به همین دلیل دادگاهها از انجام آن امتناع میکنند؛ اگرچه به نظر میرسد صلاحیت شوراهای حل اختلاف نافی صلاحیت دادگاهها برای انجام تأمین دلیل نباشد بهخصوص در جایی که این درخواست به تجویز ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی در هنگام دادرسی صورت میپذیرد، دادگاه باید به آن رسیدگی کند.
نقش تأمین دلیل در افزایش ارزش و اعتبار یک دلیل
هرگز تأمین دلیل، موجب افزایش ارزش و اعتبار یک دلیل نمیشود.
منظور از تأمین دلیل فقط ملاحظه و صورتبرداری و حفظ آن است و نفیا یا اثباتا تأثیری بر ارزش دلیل مورد نظر ندارد. مورد دوم این است که تأمین دلیل، نه تنها تاثیری بر ارزش دلیل مورد نظر ندارد، بلکه حتی به معنای پذیرش دلالت یک دلیل بر ادعای درخواستکننده نیز نیست.
ممکن است شخصی، چیزی را دلیل اثبات ادعای خود بداند، اما در واقع چنین نباشد.
مرجع انجام تامین دلیل ورود به این موضوع نمیکند و به صرف ادعای درخواستکننده مبنی بر اینکه امری دلیل و مدرک دعوای آتی اوست، قرار تامین دلیل را صادر و اجرا میکند و این دادگاه رسیدگیکننده به دعواست که باید دلیل مورد نظر مدعی را ارزیابی و در خصوص اعتبار و ارزش آن تصمیمگیری کند.
ب)- اقداماتی که کارشناس لازم است قبل و بعد از پذیرش کار کارشناسی به آنها توجه داشته باشد:
1-اطمینان از اعتبار دفترچه کارشناسی خود
2-اطمینان از مطابقت کار پذیرفته شده با صلاحیت خود(صرفنظر از توجه ارجاع دهنده )
3- مطالعه دقیق پرونده و اخذ مدارک مورد نیاز و تهیه لیست اسناد موجود در پرونده(کپی گرفتن ویا درخواست از خواهان )از آنجا که مدارک موجود در پرونده قبلا"توسط خواهان کپی برابر اصل شده استفاده از آنها ارجح تر است .
4-اطمینان از کفایت اسناد و مدارک جهت ارائه نظریه کارشناسی
5- اطمینان از واریز علی الحساب دستمزد کارشناس توسط خواهان به حساب مرکز یا کانون (اخذ کپی فیش واریزی )
6-اطمینان از اتمام کار کارشناسی در زمان تعیین شده
7-اعلام هر گونه تاخیر(مازاد بر زمان تعیین شده ) در ارائه نظریه کارشناسی به صورت کتبی به ارجاع دهنده و اخذ رسید و یا شماره ثبت نامه(چه تاخیر از سوی خواهان باشد و چه کارشناس) و در صورت لزوم اخذ مجوز ادامه کارشناسی
8-اطمینان نسبی، نسبت به صحت اسناد و مدارک ارایه شده توسط خوانده (اخذ اصل مدارک ارائه شده و مطابقت با آن در صورت وجود )
9-اعلام کتبی و شفاهی کسری مدارک مورد نیاز جهت ارائه نظریه کارشناسی به خواهان و اخذ رسید مناسب با تعیین ضرب الااجل ارائه مدارک
10-بررسی و تعیین ارتباط بین مدارک ارائه شده( و اعمال روشهای کارشناسی لازم ،حسب مورد)
11-تهیه پیش نویس گزارش کارشناسی ( توصیه می شود از شروع کار طرح پیش نویس آغاز و بمرور تکمیل شود تا در انتها تنظیم گزارش سریعتر انجام شود)
12-تهیه پرینت پیش نویس و کنترل مورد به مورد با اسناد و مدارک و کسب اطمینان از صحت مطالب و نظریه داده شده ورفع ایرادات احتمالی تایپی
13-تهیه نسخه اصلی گزارش با درج شماره و تاریخ ،مهر و امضای کارشناس و در صورت داشتن پیوست درج تعداد آن در گزارش بنحو مناسب وشماره گذاری صفحات گزارش
14- محاسبه دستمزد کارشناسی بر اساس تعرفه مصوب
15- تهیه نامه ارسال گزارش با درج حق الزحمه محاسبه شده و اخذ رسید تحویل گزارش و یا شماره ثبت آن
16-تنظیم نهایی پرونده گزارش و نگهداری یک نسخه از گزارش و نامه ارسال و مکاتبات احتمالی در پرونده
17- در صورت اطلاع از ایرادات تایپی و...بعد از صدور و تحویل گزارش سریعا" موضوع با ذکر علت، طی اصلاحیه به مرجع مربوطه اعلام و رسید اخذ شود.
ج)-گزارش کارشناسی تامین دلیل ( حسابداری و حسابرسی):
بررسی نحوه گزارش دهی تامین دلیل بطور جداگانه، نسبت به گزارشات محاکم، ناشی ازتفاوت اساسی در ماهیت این نوع گزارشات با گزارشات محاکم می باشد .در پرونده های محاکم ،کار رسیدگی به پرونده آغاز شده است در حالی که در تامین دلیل ،خواهان به دنبال محفوظ نمودن مدارک خود برای ادعا و طرح دعوی آتی است. همانگونه که در قسمت تامین دلیل اشاره شد" رویه دیگری در شوراهای حل اختلاف در این خصوص رایج شده است؛ با این توضیح که در مواردی که نیازمند اظهارنظر فنی است، اجرای قرار به کارشناس سپرده میشود و تنها گزارش اوست که تحت عنوان اجرای قرار در پرونده قرار میگیرد".از آنجا که ، منظور از تأمین دلیل فقط ملاحظه و صورتبرداری و حفظ آن است، لذا کارشناس علاوه بر ارائه نظریه کارشناسی خود ملزم به صورت برداری از اسناد و مدارک و دلایل خواهان نیز هست و همین موضوع یکی از دلایل تفاوت با گزارشات محاکم و نیز افزایش اهمیت این گزارش می باشد. این الزام همچنین مهمترین اثرش را در شکل گزارش تنظیمی کارشناس ، به جا خواهد گذاشت . مهمترین بخش گزارش کارشناس ، بخش ارائه نظریه کارشناسی یا اظهار نظر اوست. طبق اصول و استانداردهای حسابرسی ، انواع اظهارنظر ها در گزارشات حسابرسی ، شامل اظهارنظرهای مقبول ،مشروط ، مردود و عدم اظهار نظر می باشند که با ملاحظات خاص این موارد در مورد گزارشات کارشناسی هم صادق است . بدون شک الزام به بررسی و رعایت الزامات قانونی ،طبق اصول و استاندارد های حسابداری و حسابرسی ،جزء لاینفک وظایف کارشناسان(رشته حسابداری و حسابرسی) ،حسب مورد ،می باشد.همچنین بدلایل خاص شکلی و ماهوی ،ارائه گزارشات کارشناسی طبق دستورالعمل گزارش دهی حسابرسی ، صورت نمی پذیرد. در خصوص انواع اظهارنظرها ذکر این نکته ضروری است که در گزارشات کارشناسی ، اظهار نظر مشروط ، صرفا" در گزارشاتی قا بل استفاده است که کارشناس حداقل نسبت به بخشی از اسناد و مدارک ، اظهار نظر نموده باشد در غیر اینصورت اظهار نظر مشروط ، برسر دوراهی قرار دادن مرجع قضایی است و با وظیفه کارشناس مغایرت دارد.
اهم اقداماتی که کارشناس لازم است در گزارش کارشناسی به آنها توجه داشته باشد:
1- رعایت اصول و آداب گزارش نویسی
2- درج عنوان مرجع صادر کننده قرار کارشناسی
3- درج عناوین و مشخصات کامل شماره و تاریخ قرار/پرونده ، خواهان ، خوانده ، موضوع قرار کارشناسی و در صورت وجود شماره دادنامه، نظریه کارشناسی شامل ، درج تاریخ اجرای قرار کارشناسی (یا تاریخهای مراجعه به محل اجرای قرار)، صورت ریز اسناد ومدارک ارائه شده توسط خواهان و اظهار نظر کارشناسی براساس اسناد و مدارک دریافتی. کلیه موارد فوق اجزای گزارش کارشناسی را تشکیل می دهند و لازم است هر قسمت بنحو مناسب شماره گذاری (الفبایی یا ابجدی و عددی )شود (بهتر است قسمت اسناد و مدارک بصورت عددی باشد تا در بند اظهارنظر مورد استفاده قرار گیرد)
4- الزام به صورت برداری از اسناد و مدارک و دلایل خواهان توسط کارشناس (با توجه به رویه فعلی)، اهمیت توجه ویژه به این مهم از طرف کارشناس را دو چندان می نماید لذا ضروری است هنگام درج در گزارش کلیه جزئیات و مشخصات اسناد و مدارک و مستندات ارائه شده توسط خواهان به تفصیل درج تا ازهر گونه تفسیر و سوءاستفاده احتمالی آتی جلوگیری شود .
5-درج کپی بودن مدارکی که اصل آن ارائه نشده است،در گزارش کارشناس ضروری است .
6- هنگام تنظیم دادخواست عمدتا" مطالب و اسناد و مدارک بطور خلاصه ذکر میشوند و نیزبه علت عدم اطلاع خواهان از نحوه رسیدگی کارشناس ،بعضا" مدارک بصورت ناقص ارائه میشوند ،لذا ضروری است کارشناس با توجه به قرار صادره و دادخواست تنظیمی نسبت به درخواست کتبی و شفاهی مدارک مورد نیاز اقدام نماید.
7- بمنظور سهولت استفاده از مبانی اظهار نظر، توصیه می شود اسناد و مدارک استفاده شده دراظهارنظر بطور مرتب و پشت سر هم شماره گذاری شوند تا بنحو مناسب در بند اظهار نظرمورد استفاده قرار گیرند.
8- کلیه اسناد و مدارک ارائه شده توسط خواهان ،صرفنظر از استفاده یا عدم استفاده دراظهار نظردر گزارش ذکر میشوند.
9- پرهیز از هر گونه پیشداوری و اظهار نظر غیر مستند و خارج از وظایف کارشناسی
10- در صورت وجود ایرادات و ابهامات اساسی در اسناد و مدارک و مستندات ارائه شده توسط خواهان ،درج این ایرادات طی بند مستقلی قبل از بند اظهارنظر ارائه و بنحو مناسب از آن استفاده می شود.
11- نوع و نحوه استفاده از روشهای حسابرسی با توجه به موضوع گزارش به قضاوت کارشناس بستگی دارد.
12- اخذ هرگونه توضیح راجع به گزارش کارشناسی توسط مراجع قضایی و قانونی ،باید کتبا" درخواست و کارشناس با توجه به قوانین مربوطه ، نسبت به پاسخ دادن اقدام می نماید.
